4857 sayılı İş Kanunu, hukuki korumaya muhtaç olan zayıf gruplardan işçiyi ve iş hayatını koruma altına alan bir kanundur. Bu nedenle İş Kanunu’nun kimler için uygulandığının bilinmesi önemlidir. Çünkü bu kanundan faydalanamayanlar Türk Borçlar Kanunu’nun genel ve özel nitelikli hükümlerinden, Basın İş Kanunu ve Deniz İş Kanunu gibi kanunlardan yararlanacaktır.

İş Kanunu’nun Uygulama Kapsamında Genel Kural

Kanunun 4. Maddesine göre, kanunda öngörülen istisnalar dışında kalan bütün işyerlerine, bunların işveren, işveren vekili ve işçilerine, işyerinin hangi iş ile ilgilendiğine bakılmaksızın İş Kanunu uygulanacaktır. Buna göre, işyerinin uygulama alanı ve çalıştırdığı işçi sayısı kural olarak önemli değildir. Kural olarak Türkiye’deki bütün işyerlerine uygulanan genel nitelikli bir kanun hükmündedir. Bunun yanı sıra İş Kanunu’nun muhataplarına doğrudan uygulanabilmesi için işe girişin bildirim süresine bakılmaz. İş Kanunu işyeri niteliği oluştuğu günden başlamak şartıyla herhangi bir işlem ve süreye tabi kılınmaksızın uygulanmaya başlanır. Tek kriter işçinin o işyerinde çalışıyor olmasıdır.

İş Kanunu’nun Uygulanmasında Gündeme Gelen İstisnalar

  • Deniz Ve Hava Taşıma İşleri: Deniz taşımacılığı bir kıyıdan diğer bir kıyıya veya bir limandan diğer bir limana deniz üzerinden ulaşım sağlamak üzere yapılan insan, hayvan ve eşya taşımacılığıdır. Deniz taşıma işleri bakımından Deniz İş Kanunu, o da uygulanmıyorsa Türk Borçlar Kanunu uygulanır. Hava taşıma işleri ise; bir hava alanından diğer bir hava alanına uçaklar vasıtasıyla yapılan insan, hayvan ve eşya taşımacılığıdır. Hava taşıma işleri için Türk Borçlar Kanunu’ndaki hükümler söz konusudur.
  • Elli ve Daha Az İşçi Çalıştıran Tarım İşlerimin Yapıldığı İşyerleri ve İşletmeler: Kanunun aradığı kriter işçi sayısının 50 ve daha az olmasıdır. Buna göre birden fazla işyeri ve işletme varsa hepsindeki toplam sayıya bakılır. Tarım işleri kavramından ise, bitkisel ve hayvansal maddeler üretmek amacıyla toprağın işlenmesi ve hayvanların yetiştirilmesi işleri anlaşılmalıdır.
  • Aile Ekonomisi Çerçevesinde Tarımla İlgili Yapı İşleri: Kanunla anlatılmak istenen bir işletmenin bünyesinde yer almaktansa aile ekonomisi adı altında tarım işlerinin yürütülmesi işidir. Aile ekonomisi bünyesinde olsa dahi tarım işi sayılmayan yapı işleri bu hüküm kapsamında değildir.
  • Evlerde Yapılan El Sanatı İşleri: Kanunun lafzına göre; bir ailenin üyeleri be üçüncü dereceye kadar üçüncü derece de dahil hısımları arasında dışarıdan başka biri katılmayarak evlerde ve el sanatlarının yapıldığı işlerde İş Kanunu uygulanmaz. Evlerde yapılan halı, kilim dokumacılığı gibi geleneksek üretim sınırları içerisinde sipariş üzerin yapılan işler bu işler, örnek niteliğindedir.
  • Ev Hizmetleri: Evde gündelik yaşamın bir getirisi olan işler ev işleri olarak adlandırılır. Yani temizlik, yemek, çamaşır ve çocuk bakımı böyledir. Ancak ev işleri demek evde yapılan her işin ev işi olduğu anlamına gelmez. Örneğin hasta bakıcılığı ev işi değildir. Kanuna göre ev hizmetleri İş Kanuna tabi değildir. Buna göre ev hizmetlerinde bulunan aşçı, hizmetçi, bahçıvan, şoför gibi kişiler TBK’ya tabidir.
  • Çıraklar: Çıraklar İş Kanunu uyarınca işçi değillerdir. Dolayısıyla da onlara karşı İş Kanunu uygulanmaz. Ancak İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında alınmışladır. Stajyerler de çıraklar gibi işçi olmayıp İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamına alınan gruptandır.
  • Sporcular: Kanunun sporcu olarak bahsettiği kişiler, bir spor kulübüne üye olmakla birlikte iş sözleşmesiyle bağlı olarak spor olarak kabul edilen bir faaliyeti profesyonel olarak icra eden kişilerdir. Anca burada kastedilen yalnızca profesyonel sporculardır. Antrenör, menajer ve teknik direktör gibi çalışanlar İş Kanunu’na tabidir.  Profesyonel sporcular hakkında ise TBK hükümleri yürürlük alanı bulur.
  • Rehabilite Edilen Kişiler: Rehabilite edilen kimseler, herhangi bir kaza veya hastalık neticesinde iş göremez veya malul hale gelen kendi mesleğine devam edebilmek veya yeni bir meslekte çalışabilmek amacıyla tıbbi bakım ve mesleki eğitime tabi tutulan kişilerdir.  İş Kanunu kapsamında değillerdir.
  • En Fazla Üç İşçinin Çalıştırıldığı Esnaf ve Küçük Sanatkar İşyerleri: Bir faaliyetin esnaf faaliyeti sayılması için ayni ve nakdi sermayesinin esnaflık boyutunu aşmaması ve bedeni çalışmasının ağır basması gerekir. Bu nitelikteki kişiler ve açtıkları işyerleri, en fazla üç işçi çalıştırıyorsa İş Kanunu kapsamı dışındadır. Aksi halde yine İş Kanunu’na tabi olacaktır. Buradaki üç işçiyi belirlerken Yargıtay esnafın kendisini de dahil etmil ve esnaf dahil 3 kişi olarak yorumlanması gerektiğini söylemiştir.

İstisnanın İstisnası Durumunda Olanlar İçin İş Kanunu’nun Uygulanması

İstisnanın istinası demek genel kurala geri dönüşü niteler. Dolayısıyla aşağıda sayılanlar için yine İş Kanunu uygulanmaya devam edecektir.

  • Yükleme ve Boşaltma İşleri: Kıyılarda veya liman ve iskelelerden gemilere kara veya karadan gemilere yapılan yükleme ve boşaltma işleri İş Kanunu kapsamındadır.
  • Havacılığın Yer Tesislerinde Yürütülen İşler: Havacılığın yer tesisleri denilerek anlatılmak istenen depo, hangar, bekleme sakonu ve yeme içme yerleri gibi yerlerdir. Burada yürütülen faaliyetler de İş Kanunu kapsamına alınmıştır.
  • Tarım Sanatları ile Tarım Aletleri Makine ve Parçalarının Yapıldığı Atölye ve Fabrikalarda Görülen İşler: Tarım sanatı ile kastedilen zeytin, incir, süt gibi bitkisel veya hayvansal tarım ürünlerinin işlenmesi faaliyetidir. Dolayısıyla bu faaliyetin yürütüldüğü yerlerde çalışanlar da İş Kanunu’na tabidir. Tarım aletlerinin makine ve parçalarının yapıldığı atölye ve fabrika işleri, ise her ne kadar tarımla ilgili de olsa en nihayetinde sanayi işleridir. Tarım işi olmadıklarından işçi sayısı vs dikkate alınmaksızın İş Kanunu’nun kapsamı altındadırlar.
  • Tarım İşletmelerinde Yapılan Yapı İşleri: Tarımla ilgisi olsun veya olmasın tarım işletmesi sınırları dahilinde yapılan her türlü yapı işleri İş Kanunu hükümlerine tabidir.
  • Halkın Faydalanmasına Açık veya İşyerlerinin Eklentisi Durumundaki Park ve Bahçe İşleri: Belediyelerin kullanıma açtığı park ve bahçeler böyledir.
  • Denizlerde Çalışan Su Ürünleri Üreticileri: Su ürünleri üreticileri denizlerde sünger, balık, balık yumurtası gibi ürünlerin üreticileri konumundadır. Bu kişilere İş Kanunu hükümleri uygulanırken; göl ve nehirlerdeki su ürünleri üreticileri ile ilgili işler için İş Kanunu uygulanmaz.